قلعه پرتغالی‌های جزیره قشم در منتهی‌الیه شمال شرقی جزیره و شهر قشم واقع‌شده است، این قلعه برای کشتی‌هایی که از سمت شرق وارد جزیره می‌شوند به‌عنوان یک علامت و نشانه ثابتی است.

تاریخچه بنا

کلمه قشم به معنی آبراهه و راه‌آب ورودی زمین است. جغرافیدانانی از قبیل یاقوت حموی و مورخانی از قبیل مسعودی و سیاحانی از قبیل ابن‌بطوطه در نوشته‌های خود اطلاعاتی از این جزیره داده‌اند.

ایرانیان قبل از اسلام جزیره قشم را بنو، کاوان، ابن کوان، برخت، ابر کافان، ابر کاران و لافت می‌خواندند و به‌تدریج این اسامی به فراموشی سپرده شد و نام‌های کشم و قشم متداول شد. این جزیره به خاطر طول زیاد آن به جزیره الطویله نیز شهرت دارد.

در گذشته این جزیره به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه بازرگانی، سرزمین هندو آسیایی جنوب شرقی از لحاظ تجاری و بازرگانی دارای اهمیت بالایی بوده است. این روند تجاری تا سال 1507 میلادی (913 هجری قمری) با لشکرکشی پرتغالی‌ها به‌منظور توسعه‌های استعماری ادامه داشت. پرتغالی‌ها با تصرف جزایر تنگه هرمز به تمام خلیج‌فارس تسلط پیدا کردند و در جزیره هرمز، قشم و جزایر دیگر شروع به ساختن استحکامات نظامی از قبیل قلعه کردند و  از ورود کشتی‌های جنگی دیگران به این جزیره جلوگیری کردند. در کار ساخت‌وساز قلعه از مردم جزیره و بردگانی که پرتغالی‌ها به همراه خود از سایر کشورها به جزیره آورده بودند، استفاده ‌شده است.

تحولات جنوبی ایران مقارن با عصر صفویه بوده که به علت دوری پایتخت (تبریز) از آب‌های جنوبی و ضعف حکومت مرکزی که در ابتدای سلسله مزبور بود این تعدی‌ها به مناطق افزایش پیدا کرد و به مدت 115 سال سایه شوم استعمار پرتغالی بر آب‌های جنوبی کشور پرتو فکنده بود. در سال 1621 میلادی قلاع نظامی به تصرف نیروهای ایرانی درآمد. بعد از فتح جزیره قشم به وسیله سپاهیان امام قلی خان تعدادی از آن‌ها به‌عنوان ساخلو در آن جزیره ماندند و بقیه به بندرعباس رفتند.

در سال 1645 میلادی هلندی‌ها قوای نظامی مهمی به خلیج‌فارس آوردند و به بهانه اینکه ایران تعهدات تجاری خود را در رابطه با هلند رعایت نکرده، حصار و قلعه قشم را تصاحب کردند و نیروی نظامی دیگر به سواحل و بنادر فرستادند و به علت گرما، بسیاری از نیروهای هلندی از بین رفتند و عاقبت هدایایی به خدمت شاه‌عباس صفوی فرستادند و با او معاهده جدیدی بستند و جزیره قشم و قلعه را تخلیه کردند.

در بین سال‌های 1718 تا 1720 اوضاع در تمام منطقه خلیج‌فارس وخیم شد و حکام عمان تعدادی از جزایر واقع در نزدیک سواحل ایران از جمله قشم را تصرف کردند.

مشخصات بنا

حدوداً 70 درصد قلعه تخریب‌شده و از آثار باقی‌مانده آن می‌توان به آب‌انبار مرکز قلعه، قسمت ورودی و برخی دیواره‌ها و برج‌های آن اشاره کرد.

مصالح به‌کاررفته در قلعه عموماً سنگ و چوب و ملات ساروج و گچ مقاوم است که سنگ‌های به‌کاررفته از کوه‌های محلی جزیره و سنگ‌های اسفنجی دریایی استخراج‌ شده بود.

قبلاً دورتادور قلعه خندق وجود داشته که به گفته اهالی دارای عرض 12 متر بوده که در هنگام مد دریا، خندق پر از آب می‌شده و باعث جداسازی محوطه قلعه و خود قلعه از اطراف آن شده بود و نفوذ به قلعه با مشکل همراه می‌شد.

همچنین گفته می‌شود که کانالی از قلعه تا محل چابهار قشم کشیده شده بود که این کانال برای مواقع اضطراری و در هنگام فرار افراد درون قلعه مورد استفاده قرار می‌گرفت.

از ظاهر قلعه می‌توان برداشت کرد که این قلعه یک‌بار در زمان‌های بسیار دور و یک‌بار نیز تقریباً چند سال پیش (ده‌ها سال پیش) تعمیر و مرمت ‌شده است و به این استناد می‌توان دو دوره معماری برای آن در نظر گرفت. این قلعه دارای دو طبقه بوده که طبقه دوم محل تیراندازان و محل استقرار توپ‌ها بوده است.

چهار برج در چهار طرف قلعه وجود داشته که این چهار برج به‌صورت نیم‌دایره بوده و در چهارگوشه قلعه چهارضلعی که اضلاع آن نیز نسبت به خط ساحلی دارای مقداری انحراف است، قرار گرفته‌اند.

قلعه حدوداً گنجایش 12 توپ را داشته و دارای یک ورودی است که این ورودی چه از نظر ساخت استحکامات و چه از نظر نفرات مسلح، به‌دقت مورد مراقبت و محافظت قرار می‌گرفت.

نوع بهره‌برداری و خصوصیات بارز بنا

قلعه مورد نظر به علت نزدیکی به دریا و کنترل ورود و خروج قشم به‌عنوان یک محل دیده‌بانی مطرح بود و بعد از خروج پرتغالی‌ها از قشم این فضا متروک باقیمانده و در حال حاضر در تملک اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هرمزگان است.

عوامل تزیین شده و نوع آن‌ها

عوامل تزیینی قابل‌رؤیت در بنا به شکل الحاقی نیست بلکه سنگ‌های اسفنجی نامشخص و ملات ساروج است که در قسمت‌هایی با کمک صنعت حجاری به‌وسیله ملات لازم به هم درگیر شده‌اند.

کاربری بنا

کاربری قلعه برای استقرار سربازان بوده و همانند کاربری قلاع اروپایی به‌عنوان مکانی برای تجمع نیرو و پادگان نظامی و در عین‌ حال مسکونی استفاده می‌شده است.

قلعه پرتغالی‌های جزیره قشم در سال 1377 به شماره 2252 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

* گزارش از امیر بهمنی

انتهای پیام/